Senin, 08 Agustus 2016

Koesalah Soebagyo Toer: PARIKAN – PANTUN JAWA, PUISI ABADI





Data buku kumpulan puisi

Judul : Parikan – Pantun Jawa, Puisi Abadi
Penulis : Koesalah Soebagyo Toer
Cetakan : I, 2011
Penerbit : Felizs Books, Jakarta
Tebal : 214 halaman (808 parikan)
ISBN : 978-602-96135-2-0
Tata letak : Dian Andiani
Desain sampul : A. B. Oscar Marinnas

Parikan yang termuat dalam buku ini dikumpulkan tahun 1980, diikuti updating ala kadarnya, hasil dari mendengarkan dan bertanya. Dilakukan di Jakarta yang bukan wilayah berbahasa Jawa, tapi banyak dihuni orang Jawa. Parikan diberikan oleh orang-orang dari Surabaya, Gresik, Mojokerto, Madiun, Jember, Banyuwangi, Bojonegoro, Ngawi, Surakarta, Yogyakarta, Klaten, Purworejo, Karanganyar, Blora, dan Semarang.
(halaman 11)

Buku ini terbagi atas dua bagian, yaitu bagian pertama, parikan tunggal (398 parikan) dan bagian kedua, parikan ganda (410 parikan).

Beberapa pilihan Parikan (Pantun Jawa) yang dihimpun Koesalah Soebagyo Toer dalam Parikan–Pantun Jawa, Puisi Abadi

Ngina

Ojo lunga ojok ngelampra,
Banjarmasin akeh ulane;
Ojok ngina sak-padha-padha,
Sugih miskin wis ganjarane.
            Jangan pergi jangan mengembara
            Di Banjarmasin banyak ularnya;
            Jangan menghina sesama manusia,
            Kaya dan miskin sudah takdirnya.


Dak-kandhani

Wetan kali kulon kali,
Arep nyabrang gak ana wote;
Biyen mula dak-kandhani,
Wong berjuang abot sanggane.
Di timur sungai di barat sungai,
Mau nyeberang tak ada jembatannya;
Dari dulu sudah kuberitahu,
Orang berjuang berat tanggung jawabnya.



Benjing

Esuk enjing sore sonten,
Nandur tela dipun guluti;
Kula benjing ndherek sinten,
Sudulur sing jawa kula tumuti.
Pagi enjing, sore sonten,
Tanam singkong di atas gulutan;
Saya besok ikut siapa,
Ikut Saudara yang pengertian yang aku ikuti.


Semaya

Gathutkaca Pringgandani,
Ana Petruk irunge dawa;
Nek semaya ojok mblenjani,
Nik kepethuk nang ati lara.
Gatutkaca dari Pringgandani,
Ada Petruk panjang hidungnya;
Janganlah langgar kalau berjanji,
Kalau bertemu di hati luka.


Wirang

Sapa duwe sabuk lulang,
Tak-tukune selikur ece;
Sapa bisa nutupi wiring,
Tak-aku sedulurku dhewe.
Siapa punya sabuk kulit,
Biar dua satu ketip kubeli;
Siapa bisa menutupi aib,
Biar kuaku sanak sendiri.


Purik

Pitik cilik aja dikurung,
Nek dikurung metu jalune;
Wong purik aja ditulung,
Nek ditulung metu atine.
Anak ayam jangan dikurung,
Kalau dikurung keluar tajinya;
Orang ngambek jangan ditulung,
Kalau ditulung besar hatinya.


Kliwat

Liwat ae gak gelem mampir,
Kasur pandhan arane klasa;
Kliwat saking nggonku mikir,
Saking pena sing gak rumangsa.
Lewat saja tak mau mampir,
Kasur pandan tikar namanya;
Setengah mati aku mikirin,
Engkau saja yang tak merasa.


Ayu

Birua kaya mangsi,
Gedhang ijo gak ana isine;
Ayua kaya putri,
Gak duwe bojo gak ana ajine.
Meskipun sebiru tinta,
Pisang hijau tak ada isinya;
Cantik apa pun seperti putri,
Tanpa suami tak ada gunanya.

Iki kayu kayune sepur,
Ilang sepure kari endhase;
Iki ayu ayune pupur,
Ilang pupure kari kadhase.
Ini kayu, kayunya kereta,
Hilang gerbongnya tinggal lokomotifnya;
Ini cantik karena bedak,
Hilang bedaknya kelihatan kadasnya.

Nggak turu nggak melek,
Ngglundhung ngisore asem;
Nggak ayu nggak elek,
Luthung nggo tamba adhem.
Tidak tidur tidak juga melek,
Rebahan di bawah pohon asam;
Tidak cantik tidak juga jelek,
Lumayanlah daripada tidak sama sekali.


Njaluk

Jeruk ya jeruk,
Ning aja diirisi;
Njaluk ya njaluk,
Ning aja karo nangisi.
Jeruk, ya bolehlah,
Tapi jangan pula diiris;
Minta, ya bolehlah,
Tapi jangan sambil menangis


Tawar

Awar-awar godhonge jati,
Godhong kluwih diiris rata;
Sapa tawar rasane ati,
Nek digawe sak-mata-mata.
Awar-awar daun jati,
Daun keluwih diiris rata;
Siapa bisa menahan hati,
Diperlakukan semena-mena.


Landa

Kacamata ilang kacane,
Tuku wajik ning Semarang;
Melu Landa cilaka dadine,
Luwih becik melu berjuang.
Kacamata hilang matanya,
Beli wajik di Semarang;
Ikut Belanda celaka jadinya,
Lebih baik ikut berjuang.


Kuning

Kunir kuning temu ireng,
Temu lawak jamu galian;
Lencir kuning dhasar ngganteng,
Kapan awak jajar lenggahan.
Kunyit kuning dan temu hitam,
Temu lawak jamu galian;
Kuning semampai dasar tampan,
Kapan kubisa duduk berdampingan.


Nurut

Garut gak kurang garut,
Ganjarane dari Kanjeng Gusti;
Nurut tak kurang nurut,
Bayarane ora nyukupi.
Garut tak kurang garut,
Ganjaran dari Kanjeng Gusti;
Nurut tak kurang nurut,
Hanya gaji yang tak mencukupi.


Kesusu

Nganggo kethu kalungan sarong,
Purwodadi sing kuthane;
Aja kesusu percaya uwong,
Sing dadi rak nyatane.
Memakai pici berkalung sarung,
Puwodadi tengah kotanya;
Jangan terburu percaya dengan orang,
Yang penting kenyataannya.


Bojo

Tekek ijo arane bunglon,
Kidang telu mainane bilyar;
Golek bojo enake alon-alon,
Timbang kleru sing gedhene sak-pasar.
Tokek warna hijau namanya bunglon,
Kijang tiga mainannya bilyar;
Cari istri lebih baik perlahan-lahan,
Daripada keliru dapat yang sebesar pasar.


Tali

Banyu mili kena tak-bendung
Tak-jajagi mung sak-dhadha;
Pedhot tali kena tak-sambung,
Pedhot tresna katon ing mata.
Air mengalir dapat kubendung,
Kuukur hanya sebatas dada;
Putus tali dapat kusambung,
Putus cinta tampak selalu di mata.


Urip

Wayah magrib lampune mati,
Lampu-lampu ndang isenana;
Nik wong urip bakale mati,
Limang waktu lakonana.
Waktu magrib lampunya mati,
Lampu-lampu isi minyaklah;
Orang hidu bakalnya mati,
Lima waktu jalanilah.


Uwong

Orong-orong neng ngisor kedhondhong,
Omah gedhek dirangkep kepang;
Dadi uwong aja sombong,
Yen kepepet aja utang.
Orong-orong bawah kedondong,
Rumah bambu dirangkap kepang;
Jadi orang jangan sok sombong,
Kalau terjepit jangan berhutang.


Sengit

Langit ya langit,
Ning aja dhuwur-dhuwur;
Sengit ya sengit,
Ning aja kebanjur-banjur.
Langit boleh saja,
Tapi jangan terlalu tinggi;
Benci boleh saja,
Tapi jangan sampai terlanjur-lanjur.


Ngrasa

Kacarasa kaca pengilon,
Kaca bening digawe cendhela;
Sapa ngrasa sapa sing takon,
Manungsa kudu eling sing nggawe nyawa
Kacarasa kaca cermin
Kaca bening dibuat jendela;
Siapa merasa, dia yang bertanya,
Manusia harus ingat dengan Yang Kuasa


PARIKAN TUNGGAL

Nipon

Bekupon omahe dara,
Melu Nipon tambah sara.
Bekupon nama rumahnya dara,
Ikut Nipon bertambah sengsara.

(konon karya Cak Durasim)


Macaka

Udana sing deres,
Macaka sing pantes.
Hujanlah yang deras,
Bersoleklah yang pantas.


Rindhu

Kembang randu megare sore,
Aku rindhu karo kowe.
            Kembang randu sore hari mekar,
Aku rindu denganmu.


Kebacut

Pecut diseblakake,
Wis kebacut arep dikapakake.
Cambuk dibunyikan,
Sudah terlanjur mau diapakan?


Makmur

Dalan sepur dilumpati,
Pengin makmur transmigrasi.
Jalan kereta dilompati,
Ingin makmur transmigrasi.


Klakon

Pasar Pon ning kutha Sala,
Yen ora klakon aja gela.
Pasar Pon di kota Solo,
Kalau tak jadi jangan kecewa.


Tobat

Mangan kupat lawuhe tahu,
Kula tobat turun pitu.
Makan ketupat lauknya tahu,
Saya bertobat tujuh turunan.


Nyawang

Bisa gambang ora bisa gender,
Bisa nyawang ora bisa jejer.
Bisa main gambang tak bisa main gender,
Bisa memandang tak bisa berjejer.


Mekangkang

Kembang kacang kembang kedhele,
Turu mekangkang ketok wudele.
Bunga kacang bunga kedele,
Tidur mengangkang kelihatan pusarnya.


Keblegong

Gong ora bisa muni,
Keblegong ora bisa tangi.
Gong tak bisa bersuara
Terperosok bangun tak bisa.


Bingar

Kembang mawar ganda arum ngambar-ambar,
Ati bingar aja mung yen nampa bayar.
Bunga mawar baunya harum semerbak,
Hati senang jangan hanya waktu terima gaji.


Abot

Rokok klobot weton Semarang,
Gaweyane abot mangane kurang.
Rokok kelobot dari Semarang,
Pekerjaan berat makannya kurang.


Begadhang

Kembang gedhang dipangan sapi,
Tinimbang begadhang aluwung ngaji.
Bunga pisang dimakan sapi,
Daripada bergadang lebih baik ngaji.


Entheng

Omah gendheng saponana,
Abot-entheng lakonana.
Rumah beratap genteng harap disapu,
Berat-ringan jalanilah.


Utang

Dadi tukang ora duwe paku,
Yen duwe utang ora wani metu.
Jadi tukang tak punya paku,
Kalau punya hutang tidak berani ke luar.


Gesang

Anjang-anjang parene welut,
Pejah-gesang kula nggih tumut.
Anjang-anjang pare belut,
Hidup atau mati aku pun ikut.


Dilali-lali

Ali-ali emban kuningan,
Dilali-lali meksa kelingan.
Cincin berbingkai kuningan,
Dicoba dilupakan tapi tetap terkenang.


Edan

Awan-awan mlaku ngulon,
Nganti edan nora klakon.
Siang hari jalan ke Barat,
Sampai gila tidak kesampaian.


Montang-manting

Pring petung cagak radio,
Montang-manting bojone loro.
Bambu petung tonggak radio,
Mondar-mandir karena beristeri dua.


Ngenyek

Rempeyek diremet-remet,
Yen ngeyek aja banget-banget.
Rempeyek diremas-remas,
Kalau menghina jangan keras-keras.


Tentang Koesalah Soebagyo Toer
Koesalah Soebagyo Toer lahir di Blora, 27 Januari 1935. Anak keenam dari ayah Mastoer dan ibu Oemi Saidah. Mulai belajar menulis dan menerjemahkan sejak usia 15 tahun. Sajak, cerpen dan terjemahannya tersebar di berbagai majalah. Masuk fakultas sastra jurusan bahasa Inggris, Universitas Indonesia (1954), menjadi penerjemah pada Kedutaan Besar Cekoslowakia (1957-1959) dan wartawan kebudayaan INPS (Indonesian National Press and Publicity Service, 1959-1961). Menerjemahkan dari bahasa Inggris, Rusia, Belanda, dan Jawa., antara lain menerjemahkan karya Nikolai Gogol, Anton Chekhov, Leo Tolstoi, Eiji Yoshikawa, Jan Breman, O.W. Wolters, dll. Merupakan adik dari Pram.


Catatan Lain
Dalam pengantar, halaman 5, ada ditulis begini:
“Walaupun demikian, untuk pegangan, ada susunan parikan yang dianggap ideal, yaitu:
1. Terdiri atas dua baris (yaitu parikan pantun tunggal) atau empat baris (yaitu parikan ganda); masing-masing baris disebut gatra;
2. Masing-masing gatra terdiri atas dua potongan (disebut pedhotan);
3. Masing-masing pedhotan terdiri atas empat suku kata (disebut wanda);
4. Pada parikan dua gatra (parikan tunggal), gatra pertama adalah sampiran, dan gatra kedua – isi.
5. Pada parikan empat gatra (parikan ganda), dua gatra pertama adalah sampiran, dan dua gatra kedua – isi.
6. Sajak parikan berupa sajak silang: a-b untuk parikan tunggal, a-b-a-b untuk parikan ganda.” 
            Lalu dijelaskan pula asal mula kata parikan di halaman 7: “Apalagi kalau diingat bahwa di dalam bahasa Jawa, kata parikan berasal dari kata pari, artinya padi, sementara bentuk krama (bahasa tingkat menengah) dari pari adalah pantun. Jadi parikan yang kurang-lebih berarti untaian padi, setali tiga uang dengan pantun.//Pendapat ini berlainan dengan pendapat Ch.A. van Ophuysen yang mengartikan kata pantun dengan umpama, seperti diuraikan dalam buku ‘Pantun Melayu’… Van Ophuysen mempersamakan pantun dengan perumpamaan atau ibarat.”
            Koesalah menulis ini di halaman 6: “Seperti terlihat dalam kenyataan, dan itu pun terbukti dalam contoh-contoh di dalam buku ini, susunan ideal ini justru tidak merupakan susunan yang dominan. Memang segala yang sifatnya ideal tidak merupakan unsur dominan.” Nah, dua contoh pantun di bawah keluar dari ketentuan nomor 6, yaitu keluar dari pola sajak a-b-a-b.

Ketemu

Suwe ora jamu,
Jamu pisan godhong waru;
Suwe ora ketemu,
Ketemu pisan ra isa turu.
Lama tidak minum jamu,
Minum jamu kali ini daun waru;
Lama tidak bertemu,
Bertemu sekali tak bisa tidur.


Conto

Kalo loro ilang blengkere,
Blengkerana murih dadine;
Kanggo conto anak-putune,
Supaya nggak sengsara iku uripe.
Dua kalo hilang bingkainya,
Bingkailah agar baik jadinya;
Buatlah contoh anak-cucunya,
Agar tak sengsara nanti hidupnya


4 komentar:

  1. Suru blekitu
    Asu turu di bleki watu

    Jopa jopu letet
    Mojo pait ceblok neng watu mletet

    BalasHapus
  2. Tuku jangung sak klobote
    Ambung sak nyokote

    BalasHapus
  3. Esuk linggih sore linggih
    Sing linggih wong surabaya

    BalasHapus
  4. Kembang waru sedomphol isine wolu..........

    BalasHapus